Η αναγέννηση της πρωτοπορίας του Γιώργου Κωστάκη -Το ταξίδι της έμπνευσης από τη σιωπή της Μόσχας στο φως του ΦΙΞ

Υπάρχουν άνθρωποι που δεν έζησαν για τη δική τους εποχή, αλλά για εκείνη που θα έρθει. Ο Γιώργος Κωστάκης ήταν ένας από αυτούς. Ένας συλλέκτης που χωρίς να προέρχεται από τον κόσμο της τέχνης, κατάφερε να σώσει ένα ολόκληρο κεφάλαιο της παγκόσμιας ιστορίας… Και κάπως έτσι η τέχνη συνάντησε την ουτοπία, το όραμα και την ελευθερία.

Στη Μόσχα του 20ού αιώνα, μέσα σε μια κοινωνία που είχε επιβάλει στην τέχνη να υπηρετεί τη «σοσιαλιστική πραγματικότητα», ένας Έλληνας με καταγωγή από τη Ζάκυνθο έγραφε σιωπηλά μιαν άλλη ιστορία. Ο Γιώργος Κωστάκης (1913–1990) δεν ήταν ιστορικός, δεν ήταν έμπορος τέχνης, ούτε κριτικός. Ήταν ένας άνθρωπος με έμφυτη διαίσθηση για το ωραίο και το ριζοσπαστικό. Μια διαίσθηση, μάλιστα, που θα τον οδηγούσε στη διάσωση της ρωσικής πρωτοπορίας από την καταστροφή.

Η συνάντηση που άλλαξε μια ζωή

Το 1946, καθώς εργαζόταν ως οδηγός στην καναδική πρεσβεία, είδε τυχαία ένα έργο της Όλγας Ροζάνοβα. Μπροστά του απλώθηκε ένας κόσμος διαφορετικός από ό,τι είχε γνωρίσει: καθαρές γεωμετρίες, δυναμικές φόρμες, ένα χρώμα που δεν περιέγραφε – αποκάλυπτε. Ήταν η πρώτη του επαφή με τον σουπρεματισμό του Μαλέβιτς, και εκείνη η στιγμή στάθηκε καταλυτική. Ο Κωστάκης ένιωσε πως έπρεπε να σώσει ό,τι απέμενε από αυτό το πνευματικό κύμα που το καθεστώς προσπαθούσε να εξαφανίσει.

Άρχισε να αναζητά έργα σε ατελιέ, σοφίτες, και σπίτια καλλιτεχνών που ζούσαν μέσα στη φτώχεια ή τον φόβο. Κάθε έργο που έβρισκε ήταν μια μικρή πράξη διάσωσης, μια σταγόνα ελευθερίας μέσα στη σιωπή της λογοκρισίας.

Το διαμέρισμα-μουσείο & η μετάβαση από τη Μόσχα στην Αθήνα

Με τα χρόνια, το διαμέρισμά του στη Μόσχα μετατράπηκε σε ένα από τα πιο μυθικά μέρη της μεταπολεμικής τέχνης. Ένα ανεπίσημο μουσείο, κρυφό αλλά ζωντανό, όπου έργα της Ροζάνοβα, της Ποπόβα, του Ρότσενκο, του Μαλέβιτς, της Στεπάνοβα και του Φιλόνοφ γέμιζαν τους τοίχους και το πάτωμα. Εκεί συνέρρεαν ξένοι διπλωμάτες, ιστορικοί τέχνης και καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο, για να δουν ό,τι απαγορευόταν να εκτεθεί.

Ο Κωστάκης δεν συγκέντρωνε απλώς πίνακες. Έσωζε ιδέες, οράματα, ρήξεις. Η συλλογή του, που έφτασε να αριθμεί περίπου 3.000 έργα, έγινε ένα άτυπο αρχείο της ρωσικής πρωτοπορίας από τον κυβοφουτουρισμό έως τον κονστρουκτιβισμό. Μέσα από αυτή, αναδύεται μια από τις πιο δημιουργικές στιγμές του 20ού αιώνα, όταν η τέχνη επιχείρησε να επαναπροσδιορίσει την ίδια την εμπειρία του ανθρώπου.

Το 1977, κουρασμένος από τους περιορισμούς του καθεστώτος, ο Κωστάκης εγκατέλειψε τη Μόσχα και ήρθε στην Ελλάδα. Πριν φύγει, χάρισε στην Πινακοθήκη Τρετιακόφ 846 έργα. Πρόκειται για έναν συμβιβασμό για να του επιτραπεί να πάρει μαζί του τα υπόλοιπα. Στην Αθήνα έζησε ήσυχα, χωρίς δημοσιότητα, με τη βεβαιότητα ότι κάποτε αυτή η τέχνη θα βρει τη θέση που της αξίζει.

Πέθανε το 1990, αφήνοντας πίσω του όχι μόνο μια συλλογή, αλλά μια πολιτιστική κληρονομιά. Και λίγα χρόνια αργότερα, η Ελλάδα έκανε ένα βήμα που έμελλε να αλλάξει τον χάρτη του πολιτισμού της.

Μια εθνική επένδυση στην τέχνη

Το 1998, το Ελληνικό Δημόσιο προχώρησε στην αγορά των 1.277 έργων που είχε φέρει ο Κωστάκης στην Ελλάδα, έναντι 33,5 εκατομμυρίων δολαρίων. Ήταν η μεγαλύτερη επένδυση που είχε γίνει ποτέ στις εικαστικές τέχνες. Και ήταν μια πράξη διορατικότητας: σήμερα η αξία της συλλογής εκτιμάται πάνω από 350 εκατομμύρια ευρώ, ενώ η καλλιτεχνική της σημασία είναι ανεκτίμητη.

Το 2000, η συλλογή εντάχθηκε στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης και βρήκε προσωρινό σπίτι στη Μονή Λαζαριστών. Από τότε, τα έργα της έχουν ταξιδέψει σε δεκάδες εκθέσεις ανά τον κόσμο, από το Λονδίνο, τη Μαδρίτη και το Παρίσι μέχρι τη Νέα Υόρκη και τη Μόσχα. Η Θεσσαλονίκη μπήκε για πρώτη φορά στον διεθνή διάλογο του μοντερνισμού.

Το νέο κεφάλαιο στο ΦΙΞ

Σήμερα, η ιστορία της συλλογής ανοίγει ένα νέο, συναρπαστικό κεφάλαιο. Το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του MOMus ετοιμάζεται να στεγαστεί στο ιστορικό κτίριο του ΦΙΞ, στη δυτική είσοδο της Θεσσαλονίκης, ένα αρχιτεκτονικό τοπόσημο που μεταμορφώνεται σε σύγχρονο πυρήνα πολιτισμού.

Εκεί, η Συλλογή Κωστάκη θα αποκτήσει τον μόνιμο χώρο που της αξίζει: μια μόνιμη έκθεση, ερευνητικό κέντρο, βιβλιοθήκη με τη δωρεά Bowlt–Misler (πάνω από 40.000 σπάνια βιβλία και αρχεία), εργαστήρια συντήρησης, εκπαιδευτικά προγράμματα και διαδραστικούς χώρους. Ένας τόπος συνάντησης μεταξύ ιστορίας και μέλλοντος.

Το ΦΙΞ, σύμβολο της βιομηχανικής Θεσσαλονίκης, ξαναγεννιέται. Από εργοστάσιο παραγωγής μπύρας, μετατρέπεται σε «εργοστάσιο πολιτισμού». Ένα κτίριο που θα παράγει ιδέες, διαλόγους, δημιουργία. Εκεί όπου άλλοτε δούλευαν μηχανές, τώρα θα πάλλεται η ενέργεια της τέχνης.

Η διεθνής αξία και το ελληνικό αποτύπωμα -Από τη λήθη στο φως

Η Συλλογή Κωστάκη είναι ένα σπάνιο φαινόμενο: μια συλλογή παγκόσμιας εμβέλειας που ανήκει σε ένα ελληνικό μουσείο. Μια γέφυρα ανάμεσα στην πρωτοπορία της Ρωσίας και τη σύγχρονη ταυτότητα της Ελλάδας.

Η παρουσία της στη Θεσσαλονίκη δεν είναι μόνο ζήτημα πολιτιστικής υπερηφάνειας· είναι επένδυση στην εξωστρέφεια, στην έρευνα, στη δημιουργία. Δίνει τη δυνατότητα σε νέους καλλιτέχνες, φοιτητές και ερευνητές να μελετήσουν από κοντά έργα που αλλιώς θα έβλεπαν μόνο σε φωτογραφίες. Και ταυτόχρονα, ενισχύει την πολιτιστική οικονομία και τον τουρισμό της πόλης, τοποθετώντας τη Θεσσαλονίκη ανάμεσα στους διεθνείς προορισμούς πολιτισμού.

«Αυτά τα έργα θα τα χρειαστούν οι άνθρωποι μια μέρα», έλεγε ο Κωστάκης. Είχε δίκιο. Στον 21ο αιώνα της ταχύτητας και της τεχνητής ομοιομορφίας, η τέχνη της ρωσικής πρωτοπορίας μάς υπενθυμίζει τη δύναμη του οράματος και του πειραματισμού. Μας θυμίζει ότι κάθε εποχή χρειάζεται το δικό της θάρρος να φανταστεί ξανά τον κόσμο.

Το νέο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στο ΦΙΞ δεν είναι απλώς μια στέγη έργων τέχνης· είναι ένας χώρος αναστοχασμού, έμπνευσης και πολιτιστικής αναγέννησης. Ένα σημείο όπου η ιστορία, η αρχιτεκτονική και η σύγχρονη δημιουργία ενώνονται σε ένα ενιαίο αφήγημα.

Ο Γιώργος Κωστάκης έσωσε την πρωτοπορία από τη λήθη. Το Υπουργείο Πολιτισμού, με τη δημιουργία του νέου μουσείου, την οδηγεί στο μέλλον. Και η Θεσσαλονίκη, μέσα από αυτό το έργο, αποκτά κάτι περισσότερο από ένα μουσείο. Αποκτά τη φωνή της στο διεθνές πολιτιστικό προσκήνιο!