Είδαμε την έκθεση «SPOLIA 22+1 μεταγραφές»στα Ιωάννινα: Στο Ιτς Καλέ, η πέτρα και το ασήμι ανταλλάσσουν μνήμες

Στο Μουσείο Αργυροτεχνίας (ΠΙΟΠ), η έκθεση «SPOLIA | 22+1 μεταγραφές» της Νόρας Όκκα, ανασυνθέτει τη μνήμη ενός αθηναϊκού μνημείου μέσα στην ηπειρωτική πέτρα. Χάρτινα ανάγλυφα, ασημένια αντικείμενα και αρχιτεκτονικά θραύσματα δημιουργούν μια ενιαία αφήγηση για την επανάχρηση, την ταυτότητα και τη σιωπηλή επιμονή των υλικών.

Η είσοδος στο Μουσείο Αργυροτεχνίας του ΠΙΟΠ μέσα στο αγέρωχο Ιτς Καλέ, γίνεται με σχεδόν απροσδόκητο τρόπο: με έναν επίμονο, ρυθμικό ήχο. Είναι το σταθερό, κοφτό χτύπημα ενός σφυριού πάνω στο μέταλλο. Σε μια οθόνη, ένας τεχνίτης χαράζει ένα ασημένιο πιάτο. Ο ρυθμός της εργασίας του λειτουργεί σαν προοίμιο του χώρου: μια υπόμνηση ότι εδώ η ύλη αναπνέει, αλλάζει.

Εδώ΄ όπου αρχίζει να ξεδιπλώνεται η μόνιμη αφήγηση του μουσείου για την τέχνη της ηπειρώτικης αργυροτεχνίας, από τον Σεπτέμβρη τοποθετήθηκαν λιθογραφίες της Μικρής Μητρόπολης Αθηνών. Αποτυπώσεις του 19ου αιώνα που παρουσιάζουν τον ναό όπως ήταν πριν από τις μεγάλες επεμβάσεις: είναι μια εισαγωγή που λειτουργεί σαν γέφυρα με την έκθεση “SPOLIA 22+1 μεταγραφές” της Νόρας Όκκα, χωρίς όμως να σε προϊδεάζει για αυτό που πραγματικά θα ανακαλύψεις.

Τα σπόλια αρχίζουν να κατοικούν τον χώρο. Γύρω τους, τα πρώτα ασημένια αντικείμενα της μόνιμης συλλογής, πάγκοι και εργαλεία εργασίας, αφηγήσεις για τον θαυμαστό κόσμο της αργυροτεχνίας που δοξάστηκε στα Γιάννενα και τα κοντινά χωριά της Ηπείρου -άλλωστε όπως δεν σταματάμε να λέμε στους Καλαρρύτες των Τζουμέρκων γεννήθηκε ο Βούλγαρης που δημιούργησε τον οίκο Bulgari..

Οι πέτρινες καμάρες, το απαλό φως, η ηχώ, όλα δημιουργούν την ιδανική σκηνική συνθήκη για την περιοδική έκθεση της εικαστικού και αρχιτέκτονα Νόρας Όκκα. Εδώ, τα 22 χάρτινα έκτυπα πολλαπλών στρώσεων λειτουργούν σαν αναγεννημένα θραύσματα των λίθων της Μικρής Μητρόπολης Αθηνών.

Aνάγλυφο οροφής από σπίτι του 18^ου αιώνα

Πρώτο συναντάμε το νέο δίπτυχο της Όκκα, με ένα ξύλινο ανάγλυφο οροφής του 18ου αιώνα από σπίτι του Κάστρου Ιωαννίνων και το ασημένιο έκτυπό του, συνοψίζοντας ακριβώς αυτή την ιδέα της συνέχειας. Το ξύλο ως εύθραυστο σώμα· το ασήμι ως επιβίωση· ο τίτλος με τις γεωγραφικές συντεταγμένες (39,67055° Ν, 20,85909° Ε) ως δήλωση ότι η μνήμη δεν υπάρχει χωρίς τόπο.

Στο λευκό χαρτί, τα ανάγλυφα δεν είναι απλώς αποτυπώματα· είναι οι ίδιες οι μνήμες των λίθων σε μια νέα υλικότητα. Η Όκκα μεταφέρει την «αρνητική» μορφή των μαρμάρων, αφήνοντας το φως να φωτίσει ό,τι πριν ήταν αθέατο. Η πολυεπίπεδη διαδικασία αποτύπωσης της Όκκα,  παράγει αρχιτεκτονικά θραύσματα του μακρινού παρελθόντος, μέσα σε ένα πλαίσιο έμπλεο συναισθήματος.  Όπως λέει η ίδια τα έργα «επιδιώκουν να ερμηνευθούν και να βιωθούν ως μια συμβολική ανασύνθεση αυθεντικών σπολίων, αλλά και ως μια performative συνέχεια της ίδιας της πρακτικής της σπολιάτισης».

Στα έργα της, κάποια μοτίβα -όπως οι συστρεφόμενοι σταυροί, τα μυθικά ζώα, οι φυτικοί έλικες- μοιάζουν σχεδόν σαν να κουβαλούν πάνω τους διάσπαρτα ίχνη από τα ασημένια αντικείμενα του μουσείου. Δεν είναι ότι τα έργα δανείζονται μορφές· είναι ότι ο τρόπος που φωτίζονται, ο τρόπος που το μάτι τα ακουμπά με ακόμη νωπή την εικόνα του ασημιού, δημιουργώντας μια απροσδόκητη συνομιλία.

Σπόλια και σμήνη ασημένιων αντικειμένων

Περπατάς στο ισόγειο ανάμεσα στην μόνιμη έκθεση και είσαι σχεδόν βέβαιας ότι τα σπόλια είναι φτιαγμένα από μάρμαρο -και όμως έχουν την τραχιά και εφήμερη αφή και υλικότητα του χαρτιού.

Σταματώ και επεξερgάζομαι τον πλούτο της εικόνας, την γεωγραφία της μνήμης και της ιστορικότητας στις κοιλάδες του σχεδίου πάνω σε κάθε ένα από αυτά, που στέκουν σαν λάβαρα μέσα στο μουσείο. Kάθε ένα από αυτά, απαιτεί με έναν τρόπο έντονο να σταματήσεις και να γύρεις το κεφάλι μπροστά, απαιτεί την απόλυτη προσοχή σου.

Η εμπειρία ολοκληρώνεται με τρόπο που σχεδόν ανατρέπει τη σειρά των εντυπώσεων καθώς ανεβαίνεις στον πρώτο όροφο. Εκεί, όπου τα αριστουργηματικά κομψοτεχνήματα της μόνιμης συλλογής παρουσιάζονται μέσα και από αιωρούμενες γυάλινες προθήκες, σαν φωτεινά σμήνη.

Κανδήλες που μοιάζουν με ασημένια πουλιά, διάδηματα από επιχρυσωμένο ασήμι με κοράλλια, περίτεχνες ζώνες, μεγαλοπρεπείς πόρπες: όλα τα αντικείμενα που αποκαλύπτουν ότι οι πιο προνομιούχοι αποδέκτες αυτής της τέχνης οι νύφες και οι οπλαρχηγοί. Στις αιωρούμενες κυψέλες βλέπεις μεδουλάρια με κόκκινα κρόσσια, θήκες για το μεδούλι των όπλων, παλάσκες με σαβάτι και μουσουλμανικά μοτίβα, τάσια τόσο λεπτεπίλεπτα που μοιάζουν κεντημένα πάνω στο ασήμι.

Και τότε, κοιτάζοντας μέσα από αυτά τα διάφανα κουτιά προς τα κάτω, στις πέτρινες καμάρες που στεγάζουν τα SPOLIA, συμβαίνει κάτι απολύτως μοναδικό: τα χάρτινα ανάγλυφα της Όκκα φαίνονται να ανήκουν στην ίδια οικογένεια με τα ασημένια έργα του μουσείου. Σαν η πέτρα να μιλά στο ασήμι. Σαν η επανάχρηση να γίνεται μορφή ζωής.

Τι είναι τα spolia

Στην αρχιτεκτονική, ο όρος spolia αναφέρεται στην επανάχρηση παλαιότερων αρχιτεκτονικών μελών -μαρμάρων, γλυπτών, επιγραφών ή θραυσμάτων- σε νεότερες κατασκευές, μια πρακτική που λειτουργεί όχι μόνο λειτουργικά αλλά και συμβολικά, καθώς μεταφέρει την ιστορία ενός τόπου σε ένα νέο πλαίσιο. Στην Ελλάδα του 20ού αιώνα, ο Δημήτρης Πικιώνης αξιοποίησε δημιουργικά αυτή την πρακτική στο μεγάλο έργο διαμόρφωσης των μονοπατιών γύρω από την Ακρόπολη (1954–57).

Ενσωμάτωσε στο λιθόστρωτο και στους τοίχους ετερόκλητα θραύσματα από κατεδαφισμένα αθηναϊκά σπίτια, νεοκλασικά κτίσματα, βυζαντινά ή οθωμανικά κατάλοιπα, αλλά και κομμάτια αρχαίων λίθων, δημιουργώντας ένα παλίμψηστο μνήμης που ο περιπατητής αποκωδικοποιεί βήμα-βήμα. Για τον Πικιώνη, τα spolia ήταν ένας τρόπος να αποκαλυφθεί η στρωματογραφία της πόλης, η φυσική συνέχεια ανάμεσα στο αρχαίο, το βυζαντινό και το νεότερο παρελθόν. Με αυτή την οπτική, η πρακτική της επανάχρησης γίνεται πράξη νοηματοδότησης: μια ήσυχη αλλά βαθιά πολιτιστική δήλωση ότι το παρελθόν δεν χάνεται, αλλά ενσωματώνεται σε νέες μορφές.

Info,www.piop.gr

Διάρκεια έκθεσης: 26 Σεπτεμβρίου 2025 έως 31 Μαΐου 2026Ώρες λειτουργίας: Καθημερινά, εκτός Τρίτης, 10:00-18:00 (έως 15/10),

10:00-17:00 (από 16/10). Κλειστά: 25-26 Δεκεμβρίου, 1η Ιανουαρίου, 17 Ιανουαρίου (τοπική εορτή)