Η στιγμή που η μόδα σταματά να μιλά και αρχίζει να σκέφτεται: H ριζοσπαστική έκθεση του Helmut Lang στη Βιέννη

«Το παρόν είναι πάντα η ευκαιρία» έλεγε ο Χέλμουτ Λανγκ. Το MAK της Βιέννης θυμίζει πώς ο σχεδιαστής μετέτρεψε μια ολόκληρη βιομηχανία σε εργαστήριο ιδεών. Εκεί όπου η μόδα δεν ήταν προϊόν, αλλά στρατηγική, και τρόπος να αναδιαρθρώσουμε τον τρόπο που διαβάζουμε τον κόσμο.

«Το ένστικτό μου ήταν πάντα να κοιτάζω μπροστά. Όχι για να προβλέψω, αλλά για να επιβιώσω». Με τρόπο θαυμαστό, σχεδόν συναρπαστικό, η μεγάλη αναδρομική έκθεση για τον Χέλμουτ Λάνγκ, κρατά ως οδηγό από το πρώτο ως το τελευταίο βλέμμα αyτή τη φράση του διάσημου σχεδιαστή μόδας.

H έκθεση «Ηelmut Lang: Séance de travail 1986-2005» στο ΜΑΚ της Βιέννης αποσυναρμολογεί έναν ολόκληρο πολιτισμικό μηχανισμό, δηλαδή αυτόν της μόδας, για να δείξει πως λειτουργούσε από μέσα. Ανατέμνει μια ολόκληρη μέθοδο δημιουργίας.

Η πρώτη εικόνα είναι παραπλανητικά ήσυχη: λευκοί τοίχοι, γυαλιστερές επιφάνειες, μια αίσθηση κενού που δεν θέλει να σε κάνει να νιώσεις αποστασιοποιημένος, αλλά να σε προετοιμάζει. Το πάτωμα λειτουργεί σαν διάγραμμα: γραμμές, αριθμοί, ιχνογραφίες ρούχων και χειρόγραφων σημειώσεων.

Είναι σαν να περπατάς μέσα στο μυαλό ενός ανθρώπου που σκεφτόταν την εικόνα ως δομή παρά ως προϊόν. Ο Lang πάντα μιλούσε για «σύστημα». Στην πραγματικότητα εννοούσε: έναν τρόπο να ζεις χωρίς περιττό θόρυβο.

Στο κέντρο της αίθουσας, μια τεράστια LED οθόνη προβάλει προβάλλει για πρώτη φορά σε πλήρη έκταση τα αρχειακά video από τα Séance de travail: τις παρουσιάσεις όπου ο Lang μετέτρεψε τα défilé σε ένα ζωντανό, άναρχο εργαστήριο κίνησης και ταυτότητας. Το κοινό της δεκαετίας του ’90, πειθαρχημένο, ακίνητο, σχεδόν άβολο, παρακολουθεί μία σιλουέτα να περπατά.

Το κοινό του 2005 και του 2026 – η έκθεση εγκαινιάστηκε στις 10 Δεκεμβρίου και θα ολοκληρωθεί στις  3 Μαϊου- παρακολουθεί αυτούς. Είναι ένα διπλό βλέμμα, μια παγίδα χρόνου: η μόδα που κάποτε ήταν παρόν, τώρα γίνεται ντοκουμέντο. Ο Lang έλεγε: «Η αληθινή εικόνα είναι αυτή που παραμένει όταν σβήσουν όλα τα φώτα». Στο MAK-Μuseum of Applied Arts, αυτή η πρόταση αποκτά φυσική υπόσταση.

Η επιμέλεια της Marlies Wirth είναι αυστηρή αλλά όχι ακαδημαϊκή. Aποκαλύπτει ένα σύνολο δωματίων όπου η μόδα δεν εκτίθεται απλώς αλλά μοιάζει να σκέφτεται. Σε ένα γυάλινο κουτί, τα περίφημα harnesses κρέμονται σαν αποσπασμένα κόμματα μιας γλώσσας που επιμένει στην ακρίβεια. Σε άλλο σημείο, τα taxi-top ads (τα τριγωνικά σήματα στην κορυφή του ταξί) του 1998 μοιάζουν με παγιδευμένα απολιθώματα της πρώτης ψηφιακής εποχής: την εποχή που ο Lang ανέβαζε το σόου του στο διαδίκτυο και κανείς δεν καταλάβαινε ότι εκείνη τη στιγμή άλλαζε ο χάρτης.

Αλλά το πιο εντυπωσιακό είναι η ησυχία της πρόθεσης κατά τη δημιουργία της έκθεσης. Ο Lang υπήρξε πολλά περισσότερα από μινιμαλιστής της αισθητικής. Ήταν μινιμαλιστής των συναισθημάτων που φοράμε σαν πανοπλία. «Less-λιγότερο», για εκείνον σήμαινε: ακριβώς όσο χρειάζεται για να υπάρξεις χωρίς να κρύβεσαι.

1986–2005: Η σιωπηλή επανάσταση

Η έκθεση οργανώνεται σε έξι θεματικές ενότητες -Identity, Space, Séance de travail, Media & Cultural presence, Artist collaborations, Backstage-  και δείχνει πώς ο Lang χαρτογράφησε εξαρχής ένα παγκόσμιο σύστημα. Πριν από την εμπορική επιτυχία, πριν από τα αρώματα και τα denim, υπήρχε ήδη μια ιδεολογική στάση.

Το 1986, παρουσιάζει τη συλλογή L’Apocalypse Joyeuse μέσα στο Κέντρο Pompidou, ως μέρος της έκθεσης «Vienne, Naissance d’un siècle, 1880–1938». Ήταν ένα μανιφέστο που είχε στην καρδιά του το ότι η μόδα δεν είναι περιφερειακή τέχνη. Είναι ερμηνεία του κόσμου. Από εκεί κι έπειτα, η πορεία του μέχρι το 2005 μοιάζει λιγότερο με καριέρα και περισσότερο με πολιτισμική παρέμβαση.

Το 1988 αντικαθιστά την παραδοσιακή πασαρέλα με κάτι που ακόμη η βιομηχανία παλεύει να καταλάβει: τη Séance de Travail.  Μοντέλα και μη-μοντέλα, φίλοι, διαφορετικά σώματα, φύλα και ηλικίες. Στο Espace Commines στο Παρίσι ή στο Dia Center της Νέας Υόρκης, οι συλλογές παρουσιάζονταν ως περφόρμανς ουσιαστικά. Όπως αποδεικνύουν τα πλήρως αποκατεστημένα βίντεο που προβάλλονται σε φυσικό μέγεθος στο MAK, ο Lang είχε ήδη μιλήσει στη γλώσσα του 2025 πριν από 30 χρόνια. Η δε πραγματικότητα του backstage είχε μεγαλύτερη ηθική πυκνότητα από την πρώτη σειρά των θεατών.

1998: Το έτος που η μόδα έγινε δημόσια πληροφορία

Η χρονιά-ορόσημο: Το 1998 ο Lang μεταφέρει τον οίκο του στη Νέα Υόρκη και γίνεται ο πρώτος σχεδιαστής που παρουσιάζει επίδειξη στο διαδίκτυο (A/W 1998–99). Καταργεί τις χειροπιαστές προσκλήσεις και τις αντικαθιστά με CD-ROMs. Είναι μια πράξη που σήμερα θα ερμηνεύαμε ως εκδημοκρατισμό· εκείνος την εννοούσε ως αποκλιμάκωση της ιεραρχίας.

Κι έπειτα, η εικόνα που σημάδεψε μια πόλη: πάνω από 1.000 διαφημίσεις σε taxi tops. Σαν μια δημόσια αστική εγκατάσταση που προαναγγέλλει την εποχή της διάχυτης ψηφιακής εικόνας. Το MAK εκθέτει σήμερα τα μόνα δύο αυθεντικά taxi tops που έχουν διασωθεί- το ένα με την καμπάνια του θρυλικού φωτογράφου Robert Mapplethorpe.

Εδώ όμως υπάρχει και ένα ιστορικό για την μόδα γεγονός: μεταφέροντας το show S/S 1999 νωρίτερα, στις αρχές Σεπτεμβρίου, ο Lang άλλαξε άθελά του το διεθνές ημερολόγιο της μόδας. Απόφαση μιας στιγμής που κωδικοποίησε 25 χρόνια προγραμματισμού. Ο Lang αναδιάτασσε την επικαιρότητα.

Οι συνομιλητές: Holzer, Bourgeois, Mapplethorpe, Teller

Η έκθεση φωτίζει και κάτι που σήμερα θεωρούμε σχεδόν αυτονόητο: τις συνεργασίες του Lang με καλλιτέχνες που λειτουργούσαν ως συνοικοδόμοι μιας αισθητικής. Το 1996, στη Μπιενάλε της Φλωρεντίας, δημιουργεί ένα άρωμα ως εικαστικό σχόλιο δίπλα στο έργο της Τζένι Χόλζερ: μια μυρωδιά ως ίχνος ανθρώπινης παρουσίας. Το 2000 επανέρχονται μαζί με την καμπάνια που αντικαθιστά την κλασική διαφήμιση με κείμενα της Holzer («I SMELL YOU ON MY SKIN…»). Ταυτόχρονα, οι LED εγκαταστάσεις της Holzer ενσωματώνονται στα flagship stores σε Νέα Υόρκη και Παρίσι.

Με τη Λουίζ Μπουρζουά, η συνεργασία μεταμορφώνεται σε φιλία και σε δημιουργικό. Με τον Ρόμπερτ Μάπλθορπ, ο Lang δημιουργεί εικόνες που σήμερα διαβάζονται ως πρόωρες τοποθετήσεις πάνω στην ευπάθεια του σώματος και την έκθεση της επιθυμίας. Με τον Γιούργκεν Τέλερ, επινοεί μια φωτογραφική γλώσσα που λειτουργεί χωρίς ιεραρχία, χωρίς εξιδανίκευση.  Μια αισθητική σχεδόν αντι-μόδας, που επηρέασε τα πάντα από τον indie κινηματογράφο μέχρι την ψηφιακή διαφήμιση. Δημιούργησε ένα οικοσύστημα.

Το MAK, το Μουσείο Εφαρμοσμένων Τεχνών στη Βιέννη, πιστό στη δική του θεσμική δεοντολογία, αντιμετωπίζει το Helmut Lang Archive ως «ζωντανό αρχείο». Ο ίδιος ο Lang το διατυπώνει καθαρά: «Το παρελθόν δεν είναι ποτέ ευκολότερο από το παρόν· το παρόν είναι πάντα η ευκαιρία.» Η έκθεση το αποδεικνύει. Όλα τα υλικά, από τις πρωτότυπες μελέτες πάνω στην φόρμα μέχρι τα εσωτερικά έγγραφα παραγωγής, αποκαλύπτουν μια εμμονή με την πειθαρχία, την οργάνωση, τη μεθοδολογία. Ήταν σχεδιαστής, ναι. Αλλά ήταν και στρατηγικός στοχαστής, φιλόσοφος της εικόνας, μηχανικός της ταυτότητας.

Γιατί ο Helmut Lang παραμένει ο πιο επίκαιρος σχεδιαστής του 21ου αιώνα

Σε μια βιομηχανία που ακόμη ταλαντεύεται ανάμεσα στην υπερπαραγωγή και την αυτοαναφορικότητα, ο Lang υπενθυμίζει ότι η μόδα είναι κοινωνικός μηχανισμός. Μας έδειξε ότι η ταυτότητα μπορεί να είναι αυστηρή χωρίς να είναι σκληρή. Ότι ο μινιμαλισμός είναι στυλ αλλά και πολιτική στάση. Ότι μια πασαρέλα μπορεί να γίνει υλικό αρχιτεκτονικής, και μια διαφήμιση δημόσιο γλυπτό. Πάνω από όλα, μας έμαθε κάτι που σήμερα μοιάζει ριζοσπαστικό: ότι η δημιουργία δεν είναι εξωστρέφεια· είναι ευθύνη.

Κι ίσως αυτός είναι ο λόγος που, είκοσι χρόνια μετά την αποχώρησή του από τη μόδα, μια έκθεση στη Βιέννη δεν μοιάζει καθόλου με εορτασμό. Είναι η υπενθύμιση ότι υπήρξε κάποτε ένας σχεδιαστής που ήθελε να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε. Και, σε μεγάλο βαθμό, το κατάφερε.