Η μουσική των χρωμάτων: Πώς «ακούγονται» οι πίνακες του Καντίνσκι – Μια εντυπωσιακή έκθεση στο Παρίσι

Στο Παρίσι, η έκθεση «Kandinsky: The Music of Colors» στην Philharmonie de Paris, σε συνεργασία με το Κέντρο Πομπιντού, αποπειράται να υλοποιήσει αυτό το παλαιό αίτημα: να «ακούσουμε» τους πίνακες.

Η «ακουστική» των πινάκων του Καντίνσκι δεν είναι μεταφορά ευκολίας· είναι ένας τρόπος ανάγνωσης της ζωγραφικής του ως ορχήστρας από χρώματα, γραμμές και σχήματα που υπακούουν σε ρυθμούς, δυναμικές και αρμονίες.

Ο Ρώσος πρωτοπόρος της αφαίρεσης, που άφησε την νομική για τη ζωγραφική στα τριάντα του, ανακάλυψε νωρίς —«μοιραία», όπως λέει ο ίδιος— ότι η μουσική μπορούσε να λειτουργήσει ως μοντέλο για την τέχνη. Η εμπειρία του με τον Βάγκνερ και το «Λόενγκριν» στα 1896 άνοιξε ένα ακουστικό παράθυρο προς το οπτικό: «είδα τα χρώματά μου», θα γράψει αργότερα, σαν να είχε ήδη βρεθεί μέσα σε μια παρτιτούρα όπου οι νότες ήταν χρωματικές δονήσεις.

Από εκεί και έπειτα, η ζωγραφική του επιχείρησε να αποσυνδέσει το βλέμμα από την αναπαράσταση και να το δέσει με την ακρόαση—όχι των ήχων, αλλά των σχέσεων. Στο Παρίσι, η έκθεση «Kandinsky: The Music of Colors» στην Philharmonie de Paris, σε συνεργασία με το Κέντρο Πομπιντού, αποπειράται να υλοποιήσει αυτό το παλαιό αίτημα: να «ακούσουμε» τους πίνακες.

Ο Σαίνμπεργκ και ο Σκριάμπιν «συνομιλούν» με τον Καντίνσκι

Σχεδόν διακόσια έργα, μουσικά αντικείμενα από το εργαστήριό του, και ένα σύστημα ακουστικών που αλλάζει αυτόματα κομμάτι καθώς ο επισκέπτης μετακινείται στα δωμάτια, συνθέτουν μια εμπειρία όπου ο Σαίνμπεργκ και ο Σκριάμπιν συνομιλούν με τις «Συνθέσεις» του Καντίνσκι—την κορωνίδα της ζωγραφικής του, δέκα μεγάλους καμβάδες ολοκληρωμένους ως το 1939.

Το ότι τους βάφτισε «Συνθέσεις» είναι αποκαλυπτικό: δεν πρόκειται για πίνακες με θέμα τη μουσική, αλλά για οπτικές αρχιτεκτονικές που δομούνται όπως μια συμφωνία ή μια φούγκα. Η έκθεση κορυφώνεται με τις Συνθέσεις VIII (1923), IX (1936) και X (1939), τρεις καμβάδες μήκους περίπου δύο μέτρων, όπου η οπτική πολλυφωνία ξεδιπλώνεται ως θόρυβος και σιωπή, ως αντιστίξεις ανάμεσα σε γεωμετρικά μοτίβα και αέρινες, σχεδόν μελωδικές, γραφές.

Η ακουστική τους δεν προκύπτει από κυριολεκτικούς ήχους· γεννιέται από το πώς το βλέμμα μας «ακούει» την ένταση ενός κόκκινου διπλά δίπλα σε ένα βαθύ μπλε, το πώς νιώθει μια διαγώνια να εισβάλλει ως forte μέσα σε μια επιφάνεια από παστοζά pianissimo αποχρώσεις. Ο Καντίνσκι, ήδη από το Concerning the Spiritual in Art (1911), διατύπωσε ένα ιδιότυπο λεξικό χρωματικών ηχοχρωμάτων: το κίτρινο ως οξύ πνευστό, το μπλε ως βαθύ έγχορδο, το μαύρο ως παύση, το λευκό ως σιωπή πριν την είσοδο της ορχήστρας.

Η «ηχοποίηση» του χρώματος

Αυτή η «ηχοποίηση» του χρώματος δεν σημαίνει ότι «ζωγράφιζε μουσική»—οι επιμελητές της παρισινής έκθεσης το υπογραμμίζουν. Σημαίνει ότι προγραμμάτιζε τον καμβά σαν ένα ηχητικό πεδίο όπου ο θεατής καλείται να ερμηνεύσει ρυθμούς, να εντοπίσει μοτίβα, να αισθανθεί κορυφώσεις. Έτσι εξηγείται και η ορολογία στους τίτλους: «Εντυπώσεις», «Αυτοσχεδιασμοί», «Φούγκες», όροι που προδίδουν διαδικασίες σύνθεσης και όχι περιγραφές αντικειμένων.

Η σχέση του με την πρωτοπορία της μουσικής δεν ήταν διακοσμητική. Ο Άρνολντ Σαίνμπεργκ, με την αποδόμηση της τονικότητας, προσέφερε στο βλέμμα του ένα ανάλογο της μη-παραστατικής ελευθερίας. Στην περίφημη επιστολή του το 1911, ο Καντίνσκι μιλά για «την αυτόνομη μοίρα των φωνών» στις συνθέσεις του Σαίνμπεργκ—μια φράση που θα μπορούσε να περιγράψει και την ελευθερία των σχημάτων στους καμβάδες του: κάθε μορφή ακολουθεί τη δική της γραμμή, συντονίζεται ή συγκρούεται με άλλες, παραμένει αυτόνομη, αλλά ποτέ απομονωμένη.

Αυτή είναι η ακουστική της αφαίρεσής του: ένας καμβάς από «φωνές» που δεν χρειάζονται λέξεις. Οι διαδρομές του Καντίνσκι—Μόσχα, Μόναχο, Μπάουχαους, Παρίσι—χάρισαν στη ζωγραφική του διαφορετικά ακουστικά περιβάλλοντα. Η παιδαγωγική του στο Μπάουχαους, με την έμφαση στις βασικές μορφές και στα πρωταρχικά χρώματα, έδωσε μια πειθαρχία αντίστοιχη με την αυστηρότητα μιας κλασικής φόρμας.

Αργότερα, στη Γαλλία, οι ύστερες συνθέσεις του γεμίζουν μικρο-σχήματα, στίξεις, διακεκομμένες κινήσεις—σχεδόν σαν μια λεπτοφυής μουσική δωματίου όπου ο διάλογος των οργάνων είναι πυκνός αλλά μετρημένος. Αν κάποτε συζητήθηκε αν είχε συναισθησία, το βέβαιο είναι ότι βίωνε διακαλλιτεχνικά: ο ήχος ήταν γι’ αυτόν αναλογία και εργαλείο σκέψης.

Η τωρινή έκθεση αξιοποιεί την προσωπική του δισκοθήκη για να συνθέσει μια «ηχογράφηση» της ζωγραφικής του, όχι ως μετάφραση αλλά ως υπόδειξη. Καθώς ο επισκέπτης περνά από ενότητες όπου προβάλλονται έργα με τίτλους «Φούγκα» ή το «Impression III (Concert)»—η ζωγραφική απόκριση σε συναυλία του Σαίνμπεργκ—τα ακουστικά δεν εξηγούν: προτείνουν έναν τρόπο πρόσληψης, όπως ένα διαπασών στο… αυτί του βλέμματος.

H ρύθμιση της εσωτερικής μας ακοής

Η ακουστική των πινάκων του Καντίνσκι, λοιπόν, συνίσταται στη ρύθμιση της εσωτερικής μας ακοής. Το μάτι δεν περιδιαβαίνει απλώς μορφές· σκανάρει ρυθμούς (επανάληψη κύκλων, σπασμένες διαγώνιες, παλμοί στιγμών), αντιλαμβάνεται δυναμικές (συμπυκνώσεις, αραιώσεις), ξεχωρίζει timbre (ματ επιφάνειες δίπλα σε διαφανείς πλύσεις), καταγράφει τον χώρο σαν αίθουσα συναυλιών όπου οι «πηγές» κατανέμονται: ένα κόκκινο τρίγωνο ως τρομπέτα αριστερά, ένα μπλε οβάλ ως βιολοντσέλο δεξιά, ένα μαύρο κύκλωμα ως απότομη στάση.

Στις μεγάλες «Συνθέσεις», ο θεατής καλείται να κάνει ό,τι κάνει ο ακροατής στη συμφωνία: να ακολουθήσει ένα θέμα που μετασχηματίζεται, να αναγνωρίσει ένα αντίθεμα που παρεμβαίνει, να ανιχνεύσει την κορύφωση και την εκτόνωση. Και όπως η μουσική δεν χρειάζεται εικόνες για να μας συγκινήσει, έτσι και ο Καντίνσκι δεν χρειάζεται αντικείμενα για να παράξει νόημα.

Η μουσική του χρώματος είναι, τελικά, μια ηθική του βλέμματος: μας μαθαίνει να ακούμε τις σχέσεις, να αντέχουμε τη σιωπή, να επιτρέπουμε σε πολλαπλές «φωνές» να συνυπάρχουν χωρίς ιεραρχία. Στον κόσμο του, το λευκό δεν είναι κενό αλλά αναπνοή, το μαύρο δεν είναι σκοτάδι αλλά τελεία, και η γραμμή δεν είναι όριο αλλά μελωδία.

Όσοι βρεθούν μέχρι την 1η Φεβρουαρίου 2026 στο Musée de la Musique θα δοκιμάσουν αυτή τη μετατόπιση: θα περπατήσουν μπροστά από τρεις σχεδόν δίμετρους καμβάδες και, με τα ακουστικά ως πρόφαση, θα διαπιστώσουν ότι ο πραγματικός ήχος παράγεται μέσα τους.